Suiker! Suiker! Alles suiker! Suiker wat jy proe en ruik; In ons koeldrank, in ons brode word ons voedingskrag vermoor.

Soos die res van my familie het ek lewenslank al ʼn gewigtige stryd teen vet *sug*. My ma sê altyd oorgewig is oorerflik – nie in jou gene nie, maar in die eetgewoontes wat jy van jou voorsate erf. Ons het brood, kaas en konfyt geërf, almal ryk aan verskillende soorte suiker. En ons het Ouma Lina se melktertresep geërf. En daarmee saam drie of meer gesellige vetrolle.

Ken jy jou suikers?

Die woord “suiker” het sy oorsprong eeue gelede in die Sanskritwoord शर्करा śarkarā wat na gemaalde suiker verwys het, maar oorspronklik eintlik na grint (of klipgruis) verwys het. Die idee om suiker te eet kom oorspronklik uit Indië, waar Alexander die Grote en sy soetlief hulle al oorgegee het aan hierdie “heuning sonder bye”. Die woord is verder in die wêreld versprei deur die Perse (shakar) en Arabiere (sukkar), sodat dit uiteindelik ook in Middeleeuse Latyn (succarum) en Oudfrans (sucre) voorgekom het. Vandag ruik suiker nog in die meeste Europese tale soos daardie oorspronklike Sanskrit śarkarā-woord: sakhar in Russies, cukier in Pools, cukar in Serwies, azucar in Spaans, zucchero in Italiaans, Zucker in Duits, suiker in Nederlands en sugar in Engels.

In die biochemie word die agtervoegsel -ose gebruik om verskillende soorte suikers te benoem. Oorspronklik het dié woorddeel in Latyn “vol van” beteken.

As jy weet dat die Latynse woord vir melk “lac” is, kan jy maklik uitwerk dat die woord “laktose” dus “melksuiker” beteken, of letterlik “vol van melk”. Ons kry hierdie selfde lakt- in ander Afrikaanse woorde soos “laktasie” (wat “soog” beteken), “laktovegetariër” (vegetariër wat wel melkprodukte verbruik) en “laktoskoop” (ʼn instrument wat gebruik word om die roomgehalte van melk te bepaal).

Insgelyks, as jy weet dat die Latynse “fructus” na vrugte verwys, weet jy dat “fruktose” na vrugtesuiker verwys. ʼn “Fruktivoor” is ʼn dier wat graag weglê aan vrugte, en jou lemoenboom “fruktifieer” gewoonlik in Junie of Julie.

Daar is nog ʼn hele mond vol ander disakkariede (di- beteken “twee”, en in “sakkaried” sien ons weer daardie Sanskrit woord vir “suiker”): maltose, nigerose, soforose, en so meer, maar sukrose is die bekendste van die klomp.

“Sukrose” bestaan uit sukr- (“suiker”) en -ose (“suiker”): dit is dus suiker-suiker, die suikerste suiker van alle suikers.

Nog so ʼn stroopsoet suiker is “glukose”. In Griekse verwys gleukos na “soet wyn”, wat verband hou met glykys wat “soet” beteken. Glukose is dus as ’t ware soet suiker.

Gewapen met al dié kennis slaan jy nou jou HAT oop en leer dat -ose nie net na suiker verwys nie, maar ook gebruik word om na siektetoestande te verwys. Dink maar aan “tuberkulose”, “neurose” of “trombose”.

“Dalk was die Griekse en Romeinse medici slimmer as slim, en het hulle toentertyd al geweet dat suiker die euwel der euwels is,” sug hy en vat nog ʼn reusehap van Ouma Lina se melktert. 

Hierdie rubriek het oorspronklik in Beeld van 22 Oktober 2016 verskyn.

Die spelling, transliterasie en uitspraak van plekname in die Ooste veroorsaak veral vir koerantjoernaliste hoofbrekens. Neem gerus kennis van hierdie nuttige inligting wat prof Ernst Kotzé met VivA gedeel het:

Die transliterasie van plekname uit die Ooste is ’n probleem hoofsaaklik wanneer die betrokke land ’n skryfsisteem (bv. Chinees, Hindi, Arabies, Koreaans, Japannees) gebruik waarvoor daar nie ’n outogtone, amptelike spelling bestaan nie.

Deur die aktiwiteite van Unesco se Komitee vir Romanisering het daar mettertyd pleknaamlyste ontstaan, waarvan die meeste gebaseer is op ’n benaderde Engelse interpretasie van die uitspraak van letters (maar ook nie altyd uitspreekbaar deur Engelstongiges nie).  Daarbenewens het daar by ’n groot aantal tale (veral Germaanse en Romaanse tale) getranslitereerde vorme van die mees prominente plekname in Oosterse lande ontstaan wat gestandaardiseer is en nog steeds in algemene gebruik is.  

Vir die erkenning van sulke spelvorme moet daar, gewoon as gevolg van universele standaardisering, waarskynlik ook in Afrikaans plek gemaak word.  Dit geld ’n aantal prominente plekke op die aardbol, soos Rome, Moskou, Parys, Londen, Berlyn, Tokio, Boekarest, ens., waarby Afrikaans in die meerderheid gevalle die voorbeeld van Nederlands gevolg het. Dit sou dus ’n nuttige vuisreël wees om in twyfelgevalle te kyk na wat Nederlands daarmee gemaak het, en ’n mens sou m.i. dan op redelike veilige grond wees.

Anders as in die geval van tale soos Russies en Japannees, is daar egter nie in Afrikaans die moontlikheid om Chinees (watter een van die Chinese tale ook al) te translitereer nie. Die Chinese regering het daarvoor 'n stokkie gesteek deur self 'n Romeinse skryfstelsel (Hanyu Pinyin) vir gebruik deur die Westerse wêreld te ontwerp. Dit vergemaklik natuurlik die taak van buitelanders enigermate wat die skrifvorm betref, maar lei buitelanders op 'n dwaalspoor wat die werklike uitspraak van die betrokke woord betref, omdat dieselfde letter dikwels verskillend uitgespreek word deur sprekers van verskillende (Westerse) tale. Daarby is die uitspraak ook gebaseer op Mandaryns (Han), en verskil heeltemal van die uitspraak van dieselfde woorde in bv. Kantonees, hoewel die Chinese karakters presies dieselfde is.

Hoewel uitpraakreëls saam met die spelling voorsien word (bv. dat “d” as [t] en “o” as [u] uitgespreek word, soos in Mao Zedong, wat in Mandaryns “Mao tse Toeng” klink, en “b” as [p], sodat Beijing  in die mond van die Mandaryne na Petsjieng klink (nie veel verskillend van Peking nie), lyk dit asof elke taal maar sy eie uitspraak van die spelvorm gaan vorm, en dat die uitspraakreëls vir die res van die wêreld te veel moeite gaan wees.  

[Prof Ernst het die uitspraakreëls vir ons opgesom en aangestuur. Sien die lêer hierby aangeheg.]

‘Ôs sit inne Primi ­Piatti, ek sit en iet en dink die eeste kee wat ek inne Primi Piatti gesit ’et, was inne meeting met iemand, en sy het betaal virrie kos. Ek was soe honge dai dag, dat ek gedink ’et dat dai die beste sandwich was wat ek al ooit ge-iet ’et. Als het lekke geproe dai tyd,” skryf Nathan Trantraal in Rapport .

Ten minste drie meestergraadstudente kan op dié paragraaf afstudeer.

Ek wil egter die aandag op Nathan se gebruik van die hulpwerkwoord van tyd “het” vestig. Let op die wisseling tussen “. . . sy het betaal virrie kos” en “. . . dat ek gedink ’et”. 

Oplettende lesers van sy rubriek sal ook nog ander wisselvorme opmerk, soos “. . . wat ôs net die begin, mirrel en einde van gekyk’et” (díe keer sonder spasie ná die werkwoord) en “. . . die eeste kee wat ek ’it ­gehoorit”.

Hierdie wisseling tussen het, ’et, -’et en -it illustreer in een asemstoot hoe Afrikaans besig is om te verander, soos dit al deur die eeue heen aan’t verandere is.

By die onlangse Afrikaansegrammatikawerksessie het een van die strydrosse van die Afrikaanse taalkunde prof. Jac Conradie van die Universiteit van Johannesburg as gasspreker opgetree en boeiende nuwe feite oor die Afrikaanse “het” aangebied.

Die Nederlandse ekwivalent van “het” is “hebben” (met ik heb, jij hebt, hij heeft en wijhebben as ander vorme van die hulpwerkwoord).

Gedurende die ontwikkeling van Afrikaans sien ons verskeie vorme van “het”, byvoorbeeld “gaan haalle heef” (1801), “souw siek geweesst” (1812), “geluister het”, “ge­schreeuwe hebbe” en “gebruik heb” (almal in dieselfde teks uit 1844) en “gehoorhe” (1846). In 1897 sê die bekende skrywer en Bybelvertaler ds. S.J. du ­Toit dat ons “hê” moet skryf, soos in “. . . di boom hiir gegroei hê”. Eers in die 1920’s is die gebruik van “het” langsamerhand gestandaardiseer.

Dit gebeur voortdurend in alle tale dat sommige selfstandige woorde groei om agtervoegsels te word. So byvoorbeeld het die woord “lyk” (soos in “Dit lyk lekker”) gegroei tot die agtervoegsel -lik (soos in “vroulik”). Letterlik/oorspronklik beteken “vroulik” dus “wat soos ’n vrou lyk”.

Die proses staan in die taalkunde as grammatikalisering bekend.

Dieselfde is besig om met “het” te gebeur, voer Jac aan. Naas “. . . dat ek gekyk het”, kry ons reeds in die skryftaal “. . . dat ek gekyk’et” of “. . . dat ek gekykit”.

En die ongelowige thomasse wat dink dat dit nou maar net weer ’n verkragting van Die Taal is, moet maar mooi luister hoe hulle “het” in gesproke taal gebruik. “Het” word algemeen uitgespreek as [ət] (dieselfde as “pit” sonder die “p”).

Luister maar: Sy’t gesing ­asof haar lewe daarvan afgehang’t.

Ek hoor reeds ’n paar verontwaardige snorke uit die skoolvosgeledere. Ontspan!

Dieselfde proses het eeue ­gelede eintlik al in ons familietale Engels en Nederlands plaasgevind.

Aanvanklik het die Engelse . . . that she play did gesê en toe word dit . . . that she played­; in Nederlands het . . . dat zij speel deed uiteindelik . . . dat zij speelde geword.

Hierdie rubriek het oorspronklik in Beeld van 08 Oktober 2016 verskyn.

“Ek wag vir jou rubriek, Gerhard,” sê-vraBeeld se redakteur beleefd-dringend oor die foon.

“Is jou punte vir die tweedejaars al afgehandel?” Dis die departementshoof wat ook sy pond vleis via e-pos eis.

“Gerhard, kan jy tog gou my verhandeling ’n laaste keer lees?” ’n M-student wat in November sy verhandeling wil inhandig.

Maar hoor, sien én ruik vergaan om my.

Ek is besig met lekker dinge. Niks se geadmin-admin of e-possery wat my van stryk bring of my uit my klein wêreldjie dwing nie. Lekker dinge, woorddinge.

Die afgelope drie weke het ek onverpoosd vrae opgestel vir die nuwe seisoen van Op die spel, kykNET se taalvasvraprogram. Opnames begin einde Oktober, en die nuwe reeks word vroeg-vroeg in die nuwe jaar gebeeldsend.

My neus is diep in woordeboeke en taalkundenavorsing versonke. Ek snuffel moeilike woorde uit, interessante uitdrukkings en idiome. Vir ure word gepieker oor die herkoms van die en daai woord. Ek bel die program se taaladviseurs, Tom McLachlan en Suléne Pilon, om die hawerklap om raaisels te probeer oplos.

Ek dink byvoorbeeld “bulletin” is ’n lekker woord om te vra, want dit kan mos net op een manier geskryf word.

Nee, hoor! Tom wys daarop dat “boeletien” ook voorheen deur die Afrikaanse woordelys en spelreëls erken is. (Dank die hemele nie meer nie.) Ek kom agter dat daar slegs 21 woorde in die AWS is wat met ’n gravis-e geskryf word, terwyl slegs drie woorde met ’n kappie-u en drie met ’n kappie-i geskryf word.

En hoekom skryf ons iemand is ’n lafaard, maar hy is lafhartig? Daarteenoor noem ons iemand wat bang is (nie *banghartig nie) ’n bangerd of banghart (nie *bangaard nie). Ons kry ’n jammerhart, maar nie ’n *jammeraard nie; ’n weekhart, maar nie ’n *weekaard nie.

Met diesulkes gaan ek Beeld se redakteur, my departementshoof en nagraadse studente nog lank gelukkig hou. En dalk iemand op TV vermaak. Of uitvang . . .

Hoe sou jy met verlede jaar se grootgeldwoorde gevaar het? Hier is hulle op ’n ry:

• Vir R1 000: motorneuronsiekte; desalnietemin; in ag genome; pajamakrieket; hoboïste; dataontginning; rabbedoes; slampamperliedjie; abakus; ydeltuit; leuenverklikker; minimalisering; litiumbattery.
• Vir R5 000: Engelse Kanaal; Japannologie; militaristies; pakkettekantoor; Qoemranrolle; tatoeëermerk; fasiliteitekommissie; heel eerste heelgetal.
• Vir R15 000: C-kruismineur; silwer randjie of silwer rantjie; tierlantyntjies; Zimbabwiër; Nabye-Oosterse; tinktinkie-eiertjie.
• Vir R25 000: Boeddhabeelde.

Tot kykNET se grootse teleurstelling kon net een persoon tot by die R25 000-merk kom. En toe het my R50 000-woorde Rakaägtig soos ’n kind wat om die grap van ’n bont kalbassie tandeloos en stil lag, wit gegryns en, neergehurk, gewag . . . op 2017 se niksvermoedende deelnemers.

Hierdie rubriek het oorspronklik in Beeld van 15 Oktober 2016 verskyn.

Die afgelope week het die Taalkommissie (TK) van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns vir die derde keer hierdie jaar ruggespraak gevoer. Normaliter is dié voorreg ons slegs twee keer per jaar beskore, maar volgende jaar moet ʼn nuwe Afrikaanse Woordelys en Spelreëls (AWS) verskyn. Dis skouer aan die wiel as ons met onverdrote vlyt ploeg en saai. Ons brand die kers aan drie kante.

Het jy geweet?

• Die huidige TK bestaan uit vier vroue en vyf mans. Hulle is: prof Herman Beyer; prof Frank Hendricks (ondervoorsitter); me Sophia Kapp; dr Frikkie Lombard; dr Phillip Louw; me Jana Luther; prof Marné Pienaar; me Suléne Pilon (sekretaris); en die uwe.
• Vier TK-lede kom uit Gauteng, vier uit Wes-Kaap en een uit Namibië.
• Vyf van die TK-lede is voltydse akademici, vier is taalpraktisyns.
• Die TK word saamgestel op grond van kundigheid wat benodig word vir die uitvoering van sy opdrag.
• Die gemiddelde ouderdom van die huidige TK is 49, met die jongste lid 35 jaar oud en die oudste lid 63. In 2009 was die gemiddelde ouderdom van die TK 56.
• Die kortsdienende lid in die huidige TK dien vier jaar in die kommissie, terwyl Frikkie Lombard al 21 jaar lid is (onder andere vir ʼn lang tydperk as sekretaris). Daar moet nog baie fut in Frikkie wees, want DF Malherbe en TH le Roux het onderskeidelik 52 en 51 jaar in die TK gedien.
• Bekende TK-lede oor die jare heen sluit onder andere CJ Langenhoven, Totius, DF Malherbe, Jan FE Cilliers, Gustav Preller, LW Hiemstra, Johan Combrink en Anton Prinsloo in, om maar net ʼn paar te noem.
• Die totstandkoming van die Taalkommissie kan direk toegeskryf word aan ʼn gloeiende toespraak wat Langenhoven in 1914 oor Afrikaans gelewer het.
• Die eerste AWS het in 1917 die lig gesien. Volgende jaar se elfde uitgawe van die AWS sal dus ʼn eeufeesuitgawe wees. Dit impliseer dat die AWS waarskynlik Afrikaans se oudste, lewende erfenis is.
• Tussen die verskyning van die vorige AWS in 2009 en die volgende ene in 2017 sal die TK vir meer as 700 uur saam in een lokaal vergader het. Dit sluit die ure en ure se monnikewerk uit wat tussen sittings gedoen word.
• TK-lede ontvang geen vergoeding of tantieme nie. Hulle doen dit vir die liefde en plesier van die saak.
• Die AWS is volledig omgeskakel na XML-formaat met die hulp van die Sentrum vir Tekstegnologie (CTexT) aan die Noordwes-Universiteit, Pharos (die uitgewer van die AWS) en TshwaneDje.
• Die TK gebruik ʼn virtuele forum om tussen sittings taalsake te bespreek en besluite te neem. Daarbenewens het die TK ʼn groot versameling van digitale tekste (ongeveer 57 miljoen woorde) wat geraadpleeg word om te help om besluite te neem. Dié korpus kan ook aanlyn deur  navorsers geraadpleeg word via die Virtuele Instituut vir Afrikaans (VivA) se Korpusportaal.
• Die TK het ook ʼn aktiewe en gewilde Facebookblad waar gebruikers se taalvrae beantwoord word. Jy kan ook meer oor die TK en die AWS op Wikipedia lees.

Hierdie rubriek het oorspronklik in Beeld van 01 Oktober 2016 verskyn.